Szczurek Jerzy, krypt. J.Sz., Ral, pseud. Bill (1892–1941), działacz polityczny, publicysta.
Ur. 23 IV w Kostkowicach (koło Skoczowa) na Śląsku Cieszyńskim, w wielodzietnej rodzinie chłopskiej; był synem Jana, cieśli, i Anny z Waszków.
W l. 1903–7 uczył się S. w polskim gimnazjum w Cieszynie, a następnie w polskiej klasie przy tamtejszym niemieckim seminarium nauczycielskim, którą w r. 1910 przekształcono w polskie seminarium nauczycielskie w Bobrku pod Cieszynem. Po zdaniu tam matury w lipcu 1911 pracował jako nauczyciel w szkole ludowej w Lesznej Dolnej (pow. cieszyński). Wstąpił wtedy do Związku Śląskich Katolików, a w r. 1912 do Polskiego Tow. Pedagogicznego. W tym okresie został prezesem gniazda Tow. Gimnastycznego «Sokół» oraz sekretarzem Czytelni Katolickiej w Trzyńcu. W r. 1913 zdał w Bobrku egzamin kwalifikacyjny do nauczania w szkołach z polskim językiem wykładowym. W r. 1914 bezskutecznie starał się o posadę kierownika szkoły katolickiej w Lesznej Górnej. W czasie pierwszej wojny światowej służył w armii austrowęgierskiej; w r. 1915 został awansowany do stopnia chorążego, w r.n. do stopnia podporucznika, a potem porucznika. Odkomenderowany do garnizonu w Cieszynie, przyłączył się do grupy polskich oficerów, którzy pod dowództwem por. Klemensa Matusiaka w nocy z 31 X na 1 XI 1918 dokonali przewrotu i podporządkowali tamtejsze oddziały wojskowe Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.
Dn. 1 XI 1918 został S. mianowany oficerem inspekcyjnym cieszyńskiego garnizonu, a trzy dni później dowódcą Milicji Polskiej, podporządkowanej Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Dn. 5 XI t.r. został wysłany przez dowódcę WP na Śląsku Cieszyńskim gen. Franciszka Aleksandrowicza do Czacy (Csacy) na Węgrzech (obecnie Čadca na Słowacji) i uczestniczył w powołaniu tam władz słowackich. Na rozkaz ministra spraw wojskowych Jana Wroczyńskiego rozwiązał 17 I 1919 część oddziałów Milicji Polskiej, a pozostałymi dowodził podczas rozpoczętych 23 I t.r. walk polsko-czeskich. Po zawarciu 30 I rozejmu i wkroczeniu 26 II WP do Cieszyna rozwiązano 10 III Milicję Polską, a S. rozpoczął służbę w baonie zapasowym 10. pp Ziemi Cieszyńskiej WP w Lubaczowie. W lipcu t.r. podjął studia w szkole oficerskiej, ale już 1 X został wysłany na front polsko-sowiecki i na Wołyniu dowodził 2. baonem 10. pp 4. DP. Wobec planowanego na Śląsku Cieszyńskim plebiscytu został 13 XI odkomenderowany do Cieszyna. Dowodził tam, już w stopniu kapitana, okręgiem powołanej przez MSWojsk. Tajnej Organizacji Wojskowej, a po decyzji Rady Ambasadorów w Paryżu o podziale Śląska Cieszyńskiego (28 VII 1920) przeniesiono go na Górny Śląsk, gdzie w Konstadt (obecnie Wołczyn, pow. kluczborski) kierował jako instruktor wojskowy rejonem namysłowskim tajnej POW.
W kwietniu 1921 wrócił S. na Śląsk Cieszyński i podjął pracę nauczyciela w szkole ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim w Bobrku. Kontynuował działalność w Związku Śląskich Katolików, Polskim Tow. Gimnastycznym «Sokół» (w l. 1923–4 jako prezes jego cieszyńskiego gniazda) oraz Polskim Tow. Pedagogicznym, włączonym w r. 1924 do Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (od r. 1930 ZNP). Był także sekretarzem Polskiego Tow. Ludoznawczego. Poparł przewrót Józefa Piłsudskiego w maju 1926 r. i od 20 IX 1928 prowadził w Cieszynie sekretariat prosanacyjnego Narodowego Chrześcijańskiego Zjednoczenia Pracy. Publikował artykuły wspomnieniowe oraz dotyczące historii Śląska Cieszyńskiego w wydawanym od r. 1927 w Czeskim Cieszynie czasopiśmie „Nasz Kraj” (Rękopis o Śląsku, 1930 nr 32, 1931 nr 2–3, O kronikarzu z Dolnej Lesznej, 1932 nr 10, 12), „Dzienniku Cieszyńskim” („Sokół” w Cieszynie. Szkic historyczny z powodu 35-lecia gniazda, 1926 nr 147, 1927 nr 1) oraz „Gwiazdce Cieszyńskiej” (Działalność Stalmacha w Towarzystwie Naukowej Pomocy <1872–1888>, 1928 nr 35, Zajęcie Czaczy w r. 1918, 1928 nr 84); w r. 1928 współorganizował obchody 80-lecia tego pisma. W l. 1929–34 był redaktorem odpowiedzialnym cieszyńskiego kwartalnika „Zaranie Śląskie”. W ramach wydawanej przez siebie serii „Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego” opublikował książki Przewrót polityczny i wojskowy w r. 1918 (Cieszyn 1928) oraz Pułk piechoty Ziemi Cieszyńskiej (Cieszyn 1930).
Po śmierci ks. Józefa Londzina S. jako zwolennik jego prosanacyjnej linii wszedł 15 VI 1929 do zarządu Związku Śląskich Katolików i przyczynił się do wprowadzenia go 19 IX t.r. do Narodowego Chrześcijańskiego Zjednoczenia Pracy. Wybrany do Rady Naczelnej Zjednoczenia, kierował nadal jego sekretariatem w Cieszynie. Zaprzestał wtedy współpracy z „Gwiazdką Cieszyńską”, przejętą przez działaczy antysanacyjnych (m.in. Eugeniusza Brzuskę, Rudolfa Tomanka). Za umieszczony na jej łamach krytyczny wobec niego artykuł S. wytoczył redakcji proces o zniesławienie, który jednak w lutym 1930 przegrał. W maju 1930 bezskutecznie kandydował do Sejmu Śląskiego z listy Zjednoczenia. W zredagowanej przez siebie „Jednodniówce wydanej z okazji 40-lecia «Sokoła» w Cieszynie” (Cieszyn 1931), ogłosił artykuł Z dziejów „Sokoła” w Cieszynie, w serii „Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego” książkę O Milicjach Ludowych w latach 1918–1920 (Cieszyn 1933), a w zbiorze „Dwudziestolecie wymarszu Legionu Śląskiego w bój o niepodległość” (Cieszyn 1934) artykuł Jak powstał czyn legionowy na Śląsku Cieszyńskim. W grudniu 1934 nawiązał kontakt z polskim wywiadem; współpracując z Samodzielnym Referatem Informacyjnym przy V Dowództwie Okręgu Korpusu w Krakowie, rekrutował do tajnej organizacji «Zjednoczenie», która miała prowadzić działalność wywiadowczą na Zaolziu. Od marca 1935 współpracował z redagowanym przez Józefa Płonkę cieszyńskim tygodnikiem „Śląska Brygada”; ogłosił tam w r. 1935 m.in. artykuły Oddziały kadrowe Legionów Polskich na Śląsku Cieszyńskim (nr 9), Legion Śląski w Zagłębiu (nr 14), W służbie dla Ojczyzny. O udziale młodzieży seminarium męskiego w Cieszynie-Bobrku w walkach o niepodległość i ustalenie granic (nr 21) oraz prawdopodobnie recenzję książki Franciszka Latinika „Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919” (Cieszyn 1934) pt. Koszmarne widma austriackie na widowni (pod krypt. Ral, nr 1–6). Wraz z m.in. Płonką organizował Związek Niepodległościowców Śląskich, jednak władze odmówiły jego rejestracji; S. został wtedy przeniesiony do Radlina (pow. rybnicki), gdzie od września 1935 pracował w szkole powszechnej nr 6. Odtąd zaprzestał działalności w tajnym «Zjednoczeniu». Po wkroczeniu 2 X 1938 WP na Zaolzie werbował w Radlinie do 4. komp. ochotniczego Legionu «Zaolzie».
Po wybuchu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 przedostał się S. przez Tarnów do Hrubieszowa, skąd jednak wrócił do Cieszyna; odmówił podpisania volkslisty i podjął działalność konspiracyjną. Wstąpił do powstałej w Krakowie tajnej Organizacji Orła Białego, którą wkrótce podporządkowano Służbie Zwycięstwu Polski, a w kwietniu 1940 włączono do ZWZ. Dn. 20 IV 1940 został aresztowany przez Gestapo w ramach represji wobec polskiej inteligencji na Śląsku Cieszyńskim. Przetrzymywany początkowo w byłej fabryce mebli Jakuba i Józefa Kohnów w Czeskim Cieszynie, został 26 IV 1940 wywieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau, a następnie Mauthausen-Gusen. Zaliczono go do nieuleczalnie chorych i przewieziono 16 XII 1941 do Hartheim, gdzie tego dnia zamordowano przy użyciu cyklonu. Prochy S-a zostały złożone na cmentarzu w Steyer koło Linzu, skąd 19 XI 1988 przeniesiono je na cmentarz komunalny w Cieszynie. S. był odznaczony austrowęgierskim Wojskowym Medalem Zasługi (1917), Krzyżem Virtuti Militari, Medalem Za Obronę Śląska (1919), Krzyżem Niepodległości, Krzyżami na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I i II kl. oraz Gwiazdą Górnośląską.
W zawartym 19 X 1918 małżeństwie z Heleną Wojtek (ur. 1893), córką Franciszka, dowódcy Milicji Polskiej w Bobrku, miał S. córkę Lidię Marię (ur. 1919) i syna Władysława Zygmunta (ur. 1920). Imię S-a upamiętniono na tablicy nauczycieli zamordowanych w l. 1939–45, umieszczonej w gmachu filii Uniw. Śląskiego w Cieszynie przy ul. Bielskiej 62.
Brożek L. i in., Materiały do listy strat kultury polskiej na Śląsku w latach 1939–1945, „Zaranie Śląskie” R. 23: 1960 z. 4 s. 647; Golec J., Bojda S., Słownik biograficzny ziemi cieszyńskiej, Cieszyn 1995 II (fot.); Słown. pseudonimów, IV; – Badziak K. i in., Powstanie na Zaolziu w 1938 r., W. 1997; Danel R., Buława E., Świt nad Olzą, Cieszyn 1988 s. 41, 60; Długajczyk E., Cieszyńskie przypadki generała Franciszka Latinika, w: Ojczyzna wielka i mała, Red. I. Panic, Cieszyn 1996 s. 164–6; tenże, Odznaczeni za obronę Śląska Cieszyńskiego, Kat. 2007 s. 81; tenże, Polska konspiracja wojskowa na Śląsku Cieszyńskim w latach 1919–1920, Kat. 2005; tenże, Sanacja śląska 1926–1939, Kat. 1983; tenże, Tajny front na granicy cieszyńskiej. Wywiad i dywersja w latach 1919–1939, Kat. 1993; [Grim E.] Ślązak, Rzut oka na pięćdziesięciolecie polsko-katolickiej organizacji politycznej Ziemi Cieszyńskiej „Związku Śląskich Katolików”, Cieszyn 1933 s. 52; Kantyka J., Na beskidzkich szlakach, Kat. 1984; Kayzer B., Straże obywatelskie na Śląsku Cieszyńskim w latach 1918–1922, w: Od Straży Obywatelskich do Policji, Red. R. Łaszewski, B. Sprengl, Włocławek 2007 s. 58, 61–2; Kędryna S., Szefer A., Nauczyciele śląscy i polegli w latach hitlerowskiej okupacji, Kat. 1971 s. 106; Księga pamiątkowa wydana z okazji 50-lecia Męskiego Seminarium Nauczycielskiego i Liceum Pedagogicznego im. Pawła Stalmacha w Cieszynie, Cieszyn 1959 s. 177; Latin i k F., Walka o Śląsk Cieszyński w r. 1919, Cieszyn 1934 s. 25, 31; Matusiak K., Walki o Ziemię Cieszyńską w latach 1914–1920, [b.m.w.] 1930 s. 106, 174, 187, 218; Miękina L., Po bobreckich szlakach, Cieszyn 2010 s. 73 (fot.); Niekrasz J., Z dziejów AK na Śląsku, Kat. 1993; Nowak K., Elity polityczne w Cieszynie w okresie międzywojennym (1918–1939), w: Samorządowość i elity władzy w Cieszynie na przestrzeni dziejów, Red. I. Panic, Cieszyn 2002 s. 121, 124–5, 128; Szymiczek F., Walka o Śląsk Cieszyński w latach 1914–1938, Kat. 1938; – Kirkor-Kiedroniowa Z., Wspomnienia, Kr. 1988 II; Sprawozdania dyrekcji gimnazjum polskiego w Cieszynie za l. 1903–7; – „Dzien. Cieszyński” 1911 nr 161, 1915 nr 255; „Dzien. Śląska Cieszyńskiego” 1924 nr 220; „Głos Ziemi Cieszyńskiej” R. 33: 1988 nr 443; „Gwiazdka Cieszyńska” 1911 nr 57, 87, 1912 nr 29, 1914 nr 1, 59, 1916 nr 4, 50, 1924 nr 75, 1928 nr 17, 32, 38, 84, 93, 1930 nr 56; „Mies. Pedagog.” R. 22: 1912 nr 2 s. 33 (błędnie jako Józef Szczurek), R. 24: 1914 nr 1 s. 15, R. 25: 1916 nr 1–7 s. 45, R. 26: 1917 nr 4–12 s. 51; „Poseł Zw. Śląskich Katolików” 1913 s. 52, 1914 s. 58, 1930 nr 1, 5, 6; – Paraf. rzymskokatol. p. wezw. św. Marii Magdaleny w Cieszynie: Księga bierzmowanych z r. 1910, metryki chrztów, XXVI B s. 34, 47, metryki ślubów, XI B s. 284; USC w Dębowcu: Metryki paraf. rzymskokatol. p. wezw. św. Małgorzaty w Dębowcu, metryki dla wsi Kostkowice (1784–1888/95), metryki chrztów (1784–1892), s. 89, 91, 93–4, 97, 101.
Michael Morys-Twarowski